Διαμάχη Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας στο Ναγκόρνο Καραμπάχ: Εδαφική Ακεραιότητα - Αυτοδιάθεση

BLOGS UPD 17:36 03/12/20, 17:15

Μια διαμάχη η οποία επηρεάζει τόσο τις πολιτικές και οικονομικές σχέσεις της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν κυρίως τα τελευταία εκατό χρόνια όσο και γενικότερα το περιβάλλον ασφαλείας στην περιοχή του Καυκάσου η οποία κατά γενική ομολογία έχει τεράστια γεωπολιτική σημασία και ενδιαφέρον.

Η συγκεκριμένη διαμάχη προσομοιάζει με πολλές άλλες εθνοτικές και θρησκευτικές διαμάχες σε όλο τον κόσμο και ιδιαίτερα με αυτές που «αποκαλύφθηκαν» μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ αλλά και της Γιουγκοσλαβίας.

Ο πόλεμος στο Nαγκόρνο Καραμπάχ ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Εντός της Σοβιετικής Ένωσης το Nαγκόρνο Καραμπάχ αποτελούσε μία αυτόνομη επαρχία εντός του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν. Το Καραμπάχ όμως ως αυτόνομη οντότητα όπως και άλλες τέτοιες περιοχές στην πρώην ΕΣΣΔ δεν κατάφεραν να αποκτήσουν κρατική υπόσταση. Ο κάτοικοι του Nαγκόρνο Καραμπάχ εθνοτικά στην πλειοψηφία τους ήταν Αρμένιοι και την αυτονομία τους εγγυόταν η Μόσχα. Μετά όμως την ανεξαρτησία του Αζερμπαϊτζάν οι χριστιανοί Αρμένιοι κάτοικοι του Nαγκόρνο Καραμπάχ φοβήθηκαν την υπαγωγή τους σε μία κυρίως μουσουλμανική χώρα και αντέδρασαν δυναμικά διεκδικώντας με τη σειρά τους ανεξαρτησία.

Το αποτέλεσμα των συγκρούσεων αυτών ήταν η κατάληψη από τον στρατό του Nαγκόρνο Καραμπάχ και της Αρμενίας σχεδόν του 92,5 % της έκτασης του Καραμπάχ (εκτός από δύο μικρές περιοχές στα ΒΑ και ΝΑ) αλλά και των επτά γειτονικών Αζερικών επαρχιών (πέντε ολοκληρωτικά και δύο στο μεγαλύτερο μέρος τους). Αναλυτικά το Nαγκόρνο Καραμπάχ είχε υπό τον έλεγχό του στο σύνολό τους, τις επαρχίες Dzhebrail, Kel’badzhar, Kubatly, Lachin και Zangelan, το 77% της Agdam και το 33% της Fizuli. Τα παραπάνω
εδάφη αποτελούν σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του ΟΑΣΕ και του Αζερμπαϊτζάν το 20 % του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν (η Αρμενία και το Nαγκόρνο Καραμπάχ δηλώνουν μόνο 12 % γιατί το έδαφος του Nαγκόρνο Καραμπάχ δεν θεωρείται από τη δική τους πλευρά ότι έχει καταληφθεί).

Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες εκεχειρίας μεταξύ των δύο χωρών, την 5 Μαΐου 1994 η Ρωσία, η Κιργισία και η Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών (ΚΑΚ - CIS) επεμβαίνουν και η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και το Nαγκόρνο Καραμπάχ υπογράφουν πρωτόκολλο (Πρωτόκολλο του Bishkek) το οποίο αποτέλεσε την βάση για μία συμφωνία κατάπαυσης του πυρός η οποία άρχισε την 12 00:01 Μάιου 1994. Από τότε μέχρι και την έναρξη των πρόσφατων συγκρούσεων εμφανίζονταν συνεχώς αυξανόμενα σημάδια έντασης αφού σποραδικές βιαιοπραγίες ξεσπούσαν κατά μήκος της γραμμής επαφής των δύο αντιμαχόμενων πλευρών με αποτέλεσμα κάθε έτος να αναφέρονται δεκάδες θάνατοι. Κατά τον τελευταίο πόλεμο μεταξύ των δύο πλευρών, η κατάσταση αντιστράφηκε σε μεγάλο βαθμό και οι Αζέροι κατάφεραν να ανακαταλάβουν σχεδόν στο σύνολό τους, τα εδάφη των επτά γειτονικών αζέρικων επαρχιών.

Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι δεν πρόκειται για μία θρησκευτική σύγκρουση, αλλά για μία σύγκρουση εθνικής ταυτότητας στην οποία η θρησκευτική παράδοση αποτελεί μόνο ένα χαρακτηριστικό της. Έτσι το αίτημα του Nαγκόρνο Καραμπάχ στη Μόσχα για ένωση με την Αρμενία είναι συνεχές. Μεγάλο μέρος της ρητορικής που χρησιμοποιείται από την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, και τη «Δημοκρατία» του Nαγκόρνο Καραμπάχ αφορά την υπεράσπιση του νόμιμου δικαιώματος τους στην κυριαρχία της περιοχής του Nαγκόρνο Καραμπάχ.

Το Διεθνές Δίκαιο θα μπορούσε να αποτελέσει έναν τρόπο για την επίλυση της Διαμάχης. Βέβαια, από την μέχρι σήμερα εμπειρία μπορούμε να πούμε με σχετική ασφάλεια ότι σε ελάχιστες περιπτώσεις έχουν βρεθεί λύσεις σε ανάλογες διαμάχες και συγκρούσεις με την εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου. Συνήθως οι λύσεις είναι πολιτικές και μάλιστα επιβάλλονται από τους ισχυρούς, τις περισσότερες φορές για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.

Τα επιχειρήματα του Αζερμπαϊτζάν εστιάζουν κυρίως στην Αρχή της Εδαφικής Ακεραιότητας. Η έννοια αυτή περιέχεται στο χάρτη των Ηνωμένων Εθνών σύμφωνα με τον οποίο τα μέλη του στις διεθνείς τους σχέσεις θα πρέπει να απέχουν από την απειλή ή την χρήση βίας κατά της εδαφικής ακεραιότητας ή πολιτικής ανεξαρτησίας οποιουδήποτε κράτους. (άρθρο του ΟΗΕ 2(4)).

Επίσης στην Τελική Πράξη του Ελσίνκι περιέχονται δηλώσεις για την εδαφική ακεραιότητα και τον αυτοπροσδιορισμό. Βέβαια, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι δεν είναι μία νομικά δεσμευτική συνθήκη, αλλά αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη κείμενα του ΟΑΣΕ (χάρτης του Παρισιού), - ο Οργανισμός ο οποίος έχει επιφορτισθεί με την επίλυση της συγκεκριμένης διαμάχης με απόφαση του Σ.Α. του ΟΗΕ. Υπό αυτό το πρίσμα το Κείμενο αυτό έχει σε κάποια βαθμό νομική ισχύ. Είναι σημαντικό ότι τόσο η Αρμενία, όσο και το Αζερμπαϊτζάν έχουν υπογράψει και το συγκεκριμένο Κείμενο, αλλά και τον χάρτη του Παρισίου, οπότε υπάρχει μία πολιτική δέσμευση των δύο χωρών. Όμως κατά
πόσο δεσμεύονται και νομικά είναι ένα ζήτημα το οποίο δεν υπάρχει μία εύκολη απάντηση.

Το Αζερμπαϊτζάν συνηθίζει να αναφέρεται στην Αρχή 4 της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι σύμφωνα με την οποία κατοχυρώνεται ο σεβασμός της εδαφικής ακεραιότητας του άλλου. Το κείμενο καταδικάζει ιδιαίτερα την απειλή ή χρήση βίας, αλλά και απαγορεύει κάθε ενέργεια ασυμβίβαστη με τους σκοπούς και τις αρχές του χάρτη των Ηνωμένων Εθνών κατά της ενότητα του κάθε κράτους. (άρθρο τελική πράξη του Ελσίνκι (a)(IV)).

Τα επιχειρήματα της Αρμενίας και του Nαγκόρνο Καραμπάχ εστιάζουν στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Αυτό το δικαίωμα καλύπτεται πλήρως από όλα τα διεθνή συστήματα, τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, στον οποίον ορίζεται ο σκοπός των Ηνωμένων Εθνών που περιλαμβάνει τον σεβασμό της αυτοδιάθεσης των λαών. (άρθρο 11 παρ. 2). Επίσης το ψήφισμα 1514 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ την 14 Δεκεμβρίου 1960 αναφέρει ότι οι εποικισμένες χώρες και οι λαοί πρέπει να είναι ανεξάρτητοι. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ενισχύεται περαιτέρω με την γλώσσα της Διεθνούς Συμφωνίας για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (ICCPR άρθρο 1(1)).

Επίσης, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι επιβεβαιώνει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, αφού αναφέρει την απαίτηση τα κράτη να ακολουθούν τους
συναφείς κανόνες του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών με την εδαφική ακεραιότητα. (άρθρο τελική πράξη του Ελσίνκι (α) (VIII)). Η «Δημοκρατία» του Nαγκόρνο Καραμπάχ μεταξύ άλλων υποστηρίζει ότι η αυτοδιάθεση περιλαμβάνει και το δικαίωμα στην ανεξαρτησία. Βέβαια, η «Δημοκρατία» μετά τον πρώτο πόλεμο δεν είχε υπό τον έλεγχό της μόνο το Nαγκόρνο Καραμπάχ, αλλά και εδάφη που ανήκαν στο Αζερμπαϊτζάν. Η Αρμενία υποστήριζε γενικά μία ενδεχόμενη επιστροφή αυτών των εδαφών, αφού πρώτα όμως δοθούν οι αναγκαίες εγγυήσεις για την ασφάλεια. Το Nαγκόρνο Καραμπάχ, βέβαια, εξέφραζε κάποιες επιφυλάξεις για την θέση αυτή της Αρμενίας όπως επίσης υπάρχουν και πιο φανατικές απόψεις εντός της «Δημοκρατίας» οι οποίες υποστηρίζουν ότι και τα εδάφη αυτά ανήκουν στο Nαγκόρνο Καραμπάχ.

Οι διαφορετικές αυτές απόψεις εντός του Nαγκόρνο Καραμπάχ δημιουργούν «κερκόπορτες» στο αίτημα του για αυτοδιάθεση, γιατί σε περίπτωση εξέτασης του αιτήματος αυτού υπό το πρίσμα της αρχής της αυτοδιάθεσης η ανεξαρτησία θα μπορούσε να δοθεί μόνο στο Nαγκόρνο Καραμπάχ χωρίς τα κατεχόμενα αζερικά εδάφη. Άρα μία αδιάλλακτη στάση του Καραμπάχ για το εδαφικό θα προκαλέσει δυσχέρειες στη νομική εξέταση του θέματος.

Η ανεξαρτησία είναι μια πιθανή μορφή εξωτερικής αυτοδιάθεσης.

Συνολικά η αρχή της αυτοδιάθεσης, ωστόσο, δεν απαιτεί απαραίτητα και ανεξαρτησία. Η εσωτερική αυτοδιάθεση όμως μιας αυτόνομης περιοχής κάτω από την κυριαρχία ενός άλλου κράτους μπορεί να είναι αποδεκτή από το διεθνές δίκαιο. Οι Συνθήκες γενικά αποφεύγουν να αναφέρονται λεπτομερώς στα αποδεκτά είδη αυτοπροσδιορισμού ή πώς θα μπορούσαν αυτά να επιτευχθούν. Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης δεν δεσμεύεται από προηγούμενο δεδικασμένο, προηγούμενες υποθέσεις θα μπορούσαν να αποτελέσουν ενδείξεις της συλλογιστικής του Δικαστηρίου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα υπάρξουν ανάλογες αποφάσεις για το Nαγκόρνο Καραμπάχ.

Το Διεθνές Δίκαιο παραμένει κάπως ασαφές, ίσως εκ προθέσεως, σχετικά με τις ιδιαιτερότητες του αυτοπροσδιορισμού.

Η συγκεκριμένη διαμάχη έχει αρκετές ομοιότητες με εθνικά μας θέματα, με κυριότερη βέβαια την εμπλοκή της Τουρκίας, της οποίας ο τρόπος, οι αντιδράσεις και η «ερμηνεία» του Διεθνούς Δικαίου και των εννοιών της εδαφικής ακεραιότητας και της αυτοδιάθεσης κατά περίπτωση, είναι στοιχεία τα οποία η Ελλάδα καλείται να αντιμετωπίσει καθημερινά και ως εκ τούτου θα πρέπει κάθε της κίνηση να πραγματοποιείται υπό το καθεστώς ψυχραιμίας και σύνεσης προκειμένου να αποφευχθούν δυσάρεστα αποτελέσματα και
δεδικασμένα.

Του Κ.Α.Θ.